Xanuunka ADHD: Sababaha, Calaamadaha, iyo Sida Loo Baadho

LONDON (Daawada) – Xanuunka ADHD: Sababaha, Calaamadaha, iyo Sida Loo Baadho

Waa maxay ADHD?

Xanuunka ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) waa xaalad la xiriirta habka shaqada maskaxda, taasoo keenta dhibaatooyin la xiriira feejignaan la’aan, xakameyn la’aan, iyo dhaqdhaqaaq xad-dhaaf ah.

Maxaa keena ADHD?

Sababaha rasmiga ah ee keena ADHD lama yaqaan, balse waxaa la ogyahay in ay door ku leeyihiin:

• Hidde – ADHD wuxuu ku badan yahay qoysaska, taasoo muujinaysa in hiddo-wadaha uu door ku leeyahay.
• Hormoonnada maskaxda – Isbeddellada ku dhaca neurotransmitters-ka sida dopamine iyo norepinephrine ayaa la aaminsan yahay inay kaalin ku leeyihiin.
• Dhibaatooyinka inta lagu jiro uurka – Dhibaatooyinka ay ka mid yihiin hooyada oo sigaarka cabtay ama khamri isticmaashay inta ay uurka lahayd.
• Cillado la xiriira maskaxda – Qaar ka mid ah daraasadaha ayaa tilmaamaya in dadka qaba ADHD ay maskaxdoodu si ka duwan u shaqeyso.

ADHD ma ku badan yahay dadka Soomaaliyeed?

Daraasado gaar ah oo ku saabsan ADHD iyo dadka Soomaaliyeed ma jiraan, balse waxaa suurtagal ah in:

• Dhibaatooyinka feejignaan la’aanta iyo dhaq-dhaqaaqa xad-dhaafka ah in mararka qaar lagu tilmaamo “caruur firfircoon” oo aan si dhab ah loo baarin.
• Bulshadeena aysan aqoon badan u lahayn ADHD, taasoo keeni karta in dadka qaba xanuunkan la fahmi waayo ama loo fasirto si kale.
• Arrimaha la xiriira barakaca, qoysaska burburay, iyo cadaadiska nolosha ay dardar gelin karaan calaamadaha ADHD.

Calaamadaha ADHD

ADHD waxa uu leeyahay saddex nooc oo waaweyn:

1. Feegjignaan la’aan (Inattentive Type)

   • Dhib ku qaba diiradd saarista hal hawl muddo dheer.
   • Si fudud u hilmaama waxyaabaha muhiimka ah.
   • La dhibaatoonaya isku-xirka iyo abaabulka howlaha.
   • Aan dhammayn hawlaha uu billaabo.

2. Dhaqdhaqaaq iyo xakameyn la’aan (Hyperactive-Impulsive Type)

   • Hadal badan ama si xad-dhaaf ah u dhaqaaqaya.
   • Aan xakamayn karin falcelintiisa.
   • Dhex gala ama carqaladeeya dadka kale.
   • Fadhiga u adkaysan waaya muddo dheer.

3. Nooca Isku-dhafka ah (Combined Type)

   • Waxaa lagu arkaa labada calaamadood ee koreba.

Sida loo baaro ADHD

Haddii aad ka shakisan tahay ADHD, waa inaad la xiriirtaa dhakhtar nafsiya (psychiatrist) ama dhakhtar cilminafsiga (psychologist). Baaritaanka ADHD wuxuu u dhacaa sidan:

1. Wadahadal iyo Waraysi – Dhakhtarku wuxuu ku weydiin doonaa su’aalo la xiriira dhibaatooyinka aad dareemayso.
2. Qiimeyn Caafimaad – Waxaa la samayn karaa baaritaanno kale si loo xaqiijiyo in aysan jirin cudurro kale oo keenaya calaamadaha.
3. Su’aalo la weydiiyo qofka iyo qaraabadiisa – Mararka qaar su’aalo waxaa la weydiiyaa waalidka, macallimiinta, ama lamaanaha qofka weyn.

Baadhitaan noocee ah ayaa la sameeyaa?

• Ma jiro baaritaan dhiig ah ama raajo si toos ah u xaqiijin karta ADHD, balse dhakhtarka ayaa isticmaala questionnaires iyo qiimeyn cilmi-nafsi ah si loo go’aamiyo.
• Haddii qofku horey u sameeyay general check-up oo dhiigga la baaray, ADHD laguma ogaado baaritaankaasi. Waa in la sameeyaa baaritaan gaar ah oo dhanka cilmi-nafsiga ah.

Daaweynta ADHD

Daaweynta ADHD waxay noqon kartaa:

1. Daawooyin – Waxaa jira daawooyin sida methylphenidate (Ritalin) iyo amphetamines (Adderall) oo caawin kara, laakiin waxay leeyihiin dhibaatooyin ay ka mid yihiin:

   • Hurdo la’aan
   • Cunto xumo
   • Dhiig karka oo kordha

2. Daawooyin Dabiici ah

   • Omega-3 fatty acids – Waxay caawisaa shaqada maskaxda.
   • Zinc iyo Magnesium – Waxay hagaajiyaan xasiloonida dareenka.
   • L-theanine iyo Rhodiola Rosea – Waxay caawiyaan feejignaanta iyo dejinta maskaxda.

3. Dhaqan-celin iyo Tababarka Maskaxda

   • Helidda counseling ama therapy si loo hagaajiyo xakamaynta nafta.
   • Tababar la siiyo waalidka si ay u fahmaan sida ilmahooda loola tacaalo.

Gabagabo

ADHD waa xaalad maskaxeed oo saameyn ku yeelan karta nolosha qofka, laakiin waa la maareyn karaa hadii si sax ah loo barto. Waa muhiim in bulshada Soomaaliyeed la wacyi-geliyo si loo ogaado in ADHD uusan ahayn dabeecad kaliya, balse uu yahay xanuun u baahan in la fahmo oo la daweeyo.